برهان یک اندیشکده برای حل مسائل نیست! بلکه نهادی است برای اقامه دین

ارکان هویتی برهان که آن را از سایر مجموعه ها متمایز میکند:

۱-استناد به دین

اولین دغدغه در این مسیر، واقعی کردن دو مؤلفه «عمیقاً دینی»-اجتهادی- بودن و «عملیات» بودن یک «عملیات دینی» است.

حفظ استناد به دین در عملیات سختی ها و پیچیدگی های مختلفی دارد. رهبری انقلاب در نشست الگوی ایرانی اسلامی پیشرفت فرمودند که ما هنوز داریم با «سعی و خطا» حکومت می کنیم و نتوانستیم نقشه راه دینی حرکت انقلاب را شکل بدهیم. وقتی میگوییم الگوی ایرانی – اسلامی، یعنی یک نقشه‌ی جامع. بدون نقشه‌ی جامع، دچار سردرگمی خواهیم شد؛ همچنان‌که در طول این سی سال، به حرکتهای هفت و هشتی، بی‌هدف و زیگزاگ مبتلا بودیم و به این در و آن در زدیم. گاهی یک حرکتی را انجام دادیم، بعد گاهی ضدّ آن حرکت و متناقض با آن را -هم در زمینه‌ی فرهنگ، هم در زمینه‌ی اقتصاد و در زمینه‌های گوناگون- انجام دادیم!  این به‌خاطر این است که یک نقشه‌ی جامع وجود نداشته است. این الگو، نقشه‌ی جامع است؛ به ما میگوید که به کدام طرف، به کدام سمت، برای کدام هدف داریم حرکت میکنیم …( بیانات در نشست الگوی ایرانی اسلامی پیشرفت   ۱۳۸۹/۰۹/۱۰)

در این سی سال، در موارد زیادی کارمان عبارت بود از آزمون و خطا؛ چه در آن دهه‌ی اول با گرایشی که آن روز وجود داشت – که بعضی از دوستان اشاره کردند – چه بعد، نقطه‌ی مقابل در دهه‌ی دوم و در خلال اینها، روشها و رویکردهای گوناگونی دیده شده. دیگر صلاح نیست ما اینجور عمل کنیم. باید بنشینیم روشهای متقن و مبتنی بر تعاریف متقن را پیدا کنیم، تشخیص بدهیم، روی آنها مستقر شویم و حرکت کنیم. (بیانات در نشست الگوی ایرانی اسلامی پیشرفت  ۱۳۹۰/۰۲/۲۷)

طبیعتا این کاستی و نقص اولا متوجه حوزات علمیه است که به وظیفه ی ذاتی خود برای اصطیاد «نقشه راه اسلامی انقلاب» عمل نکرده اند و ضرورت تحولی بنیادین که موجب باز شدن مسیر ها و هویت های جدیدی در حوزات را پدید می آورد را بیش از پیش نشان میدهد.

بررسی تجارب تحولی دیگر نهاد علمی کشور میتواند برای ارتقای فضای حوزه های علمیه سودمند باشد. در چند سال اخیر در محیط دانشگاهی جریان اندیشکده ای که هویتی در امتداد نقش آفرینی تخصصی دانشگاهیان میباشد شکل گرفت. برهان تلاش کرد موارد موفق تر این هویت را از قبیل اندیشکده حاکمیت شریف، ایتان، مرکز همکاری های ریاست جمهوری و مرکز پژوهش های مجلس را در این حوزه رصد و بررسی نماید. این هویت جدید هرچند نسبت به هویت «پژوهشگاه»ی به عرصه عملیات نزدیک تر شده و به صورت متمرکز مسائلی را «حل و تا مرحله اجرا پیگیری می کند» اما در تولید راه حل، صرفاً بر دو عنصر «رصد دقیق» و «خلاقیت و ایده پردازی» تاکید می کند. اما در هویت برهان، اعتقاد بر آن است که «دین صرفاً همان تصور اجمالی نیست که همه می دانیم»، بلکه حرف های دقیق و روشنی در زمینه ی تحقق و اقامه دارد. به نظر می رسد این تفاوت هویتی آثار بسیار کلانی دارد.

توضیح اینکه دین علاوه بر ترسیم کلیات ارزش های انسانی و انقلابی که همگی به دنبال آنیم، و حتی علاوه بر جهت نگاری های کلان امامین انقلاب، حرف های جزئی تری هم دارد که تنها با بررسی «اجتهادی روش مند» قابل تولید است و گروه های برهان در مسائلی تلاش برای یافتن آن شده اند. دین هم در بعد مفهومی و هم در ارائه طرح اقدام ذیل مسائل، هم در اولویت دهی و طراحی هندسه مسائل و هم حتی در خود موضوع شناسی حرف های جدی دارد که بدون استحصال آنها از دین قابل دستیابی نیست. معنای دینی بودن به اینجا ختم نشده و استناد به دین در مراحل گوناگون دیگر باید به عنوان رکن اصلی حفظ شود. مراحلی همچون استنباط تقریر درست از مسئله در مقام تحقق، تعیین راهکار راهبری اجتماع برای اینکه اقدام تحققی را انجام دهد، و سرانجام حفظ استناد به دین در مراحل گوناگون تغییر و تحولات ناگزیر حاصل از زیر و بم عرصه واقع که در مسیر پیگیری ها اتفاق می افتد.

لذا استناد به دین نه به عنوان کلیتی مبهم بدون تنظیم اجتهادی و صرفاً حاصل از انقلابیت کنشگران، بلکه به عنوان فرایندی روشمند و اجتهادی باید حفظ شود تا تمایز هویتی عملیات حوزوی محفوظ بماند. به عبارتی دیگر دینی بودن عملیات در خود آن تعریف می شود و نه «صرفاً» در دیندار بودن عاملان و انقلابیت الهامات ذهنی آنان. لذا «پژوهش»های دینی در میانه مسیر اتصال آموزش به عملیات، بسیار مهم و کلیدی خواهد بود و همواره رکنی از عملیات است.

۲- درگیری مستقیم با فضای عینیت

سوی دیگر تضمین «عملیات» بودن درگیری مستقیم با فضای عینیت است و نه صِرفاً پژوهش هایی که در کتابخانه ها مانده و به عمل در نمی آید. برهان در این مسیر لغزنده خصوصا در فضای طلبگی دغدغه بسیار دارد و لذا پیگیری تحقق راه حل ها را در میان مسئولیت های گروه ها می بیند. طبعاً باید توجه کرد که تولید «نیروی انسانی توانا و مجرب در عرصه عملیات دینی» نیز از خروجی ها محسوب می گردد.

این نکته قابل توجه هست که در سال های اخیر مساله ی نقش آفرینی و در میدان عمل بودن روحانیت بعضا به «پژوهش بر مسائل سفارشی واقعی» تقلیل یافته و جریان سنتی حوزه بدون توجه به لوازم راهبری و امامت جامعه این مساله ی عمیق را در حد تغییر موضوعات پژوهشی حوزویون بازخوانی و مانع حل واقعی و اساسی این مساله شده است.

در راستای تضمین عملیات، برهان خروجی های مکتوب از استناد را به مثابه خروجی های فرعی پروژه محسوب می کند که در طول مسیر استنباط حل مسئله و مقدمات آن تا تحقق حل، پیوسته به کار انتشار و ترویج و اقناع و …. می آید. اما به عنوان خروجی اصلی هر پروژه صرفاً نیروی انسانی و نتیجه تحققی را به حساب می آورد. این راهکار، تاکتیکی ساختاری در جهت تضمین واقعی بودن عملیات هاست.

۳-تعریف متفاوت از جایگاه نهاد عملیاتی حوزوی

تفاوت هویتی جدی دیگر را می توان در «تعریف جایگاه نهاد عملیاتی حوزوی» دانست:

« مجموعه‌ی روحانیّت -که شماها جوانهای روحانی جزو بخش پُرشور و تأثیرگذارِ در حرکت روحانیّت هستید- کارش ادامه‌ی کار انبیا است؛ با این دید باید کار روحانیّت را نگاه کرد… این طبعاً همان مشکلات انبیا را دارد، همان اجر نبوّتها را هم دارد، همان توفیقات انبیا را هم دارد؛.. پس کار شما کار پیغمبران است؛ هم حرفتان سبز خواهد شد و بلاشک پیش خواهد رفت، هم توفیقات الهی شامل حالتان خواهد بود یعنی خدای متعال کمکتان میکند: اِنّا لَنَنصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذینَ آمَنوا فِی الحَیوهِ الدُّنیا؛(۱۶) خداوند نصرت میکند شما را -این هم یک بخش دیگر- و همچنین مثل انبیا بلاشک دشمنان و مخالفین و معارضینی هم خواهید داشت، پس همان وضعیّت است؛ خود را برای آن آماده کنید. همه‌ی شما هم جوان هستید، بعد از این ان‌شاءالله شاید شصت سال، هفتاد سال شما وقت دارید که زندگی کنید و کار کنید و تلاش کنید. خودتان را آماده کنید برای پنجاه سال، شصت سال، هفتاد سال تلاش کردن و کار کردن و زحمت کشیدن، و بدانید که در پایان این راه، دنیا دگرگون خواهد شد بر اثر تلاش شما و بدون تردید به سمت مطلوب پیش خواهد رفت؛ حتماً این‌جور خواهد شد.» (بیانات در دیدار با طلاب تهران ۹۶٫۶٫۶)

شاید اصلی ترین مسئله عملیات حوزوی، تعیین جایگاه مطلوب حوزه «به عنوان امتداد دهنده مسیر انبیاء ع» در الگوهای مختلف تحققی است. مرکز راهبری برهان علاوه بر خصیصه اجتهادی بودن جریان کارشناسی خود که عامل تمایز از اندیشکده های موجود دانشگاهی و شبه حوزوی است، جایگاه خود را نیز فعلاً به عنوان «مرکز راهبری» و نه اندیشکده تعیین نموده و به دنبال تدقیق و تحقق این عنوان است.

بدیهی است دین الهی جایگاه راهبری را با کسی قسمت نمی کند و هر نسخه کارشناسی غیر دینی را مطابق با خود می خواهد. لذا می توان گفت «عملیات دینی» در هدف اصلی خود به دنبال اصلاح «ربوبیت اعلای» فضای جامعه در جهت اقامه فرمان های الهی است. اما ترجمه این جایگاه در اقتضائات و عملیات های مختلف چه خواهد شد؟ در فضاهای حاکمیتی، مردمی، نخبگانی، حوزه های تخصصی مختلف، و شرایط مختلف عملیات و نیروی انسانی.

مرکز راهبری برهان فعلاً «پیگیری اقامه ایده های دینی» در میان تمام نهادها و افراد تصمیم گیر را در پیش گرفته است که قابل تطبیق بر مدل های مختلف از اخذ مسئولیت اجرایی تا پیگیری از مسئولین و تصمیم سازی و فشار مردمی و رسانه ای و… می باشد. اما نکته مهم آن که در مسیر عملیات های مختلف و «پروژه»های گوناگون به دنبال تولید و تحقق یک مدل عمیق دینی برای اصلاح ساختارها و دست گذاشتن بر نقاط اهرمی در بلند مدت هستیم که «جز از مسیر عملیات های واقعی به آن نزدیک نمی شویم». شاید بتوان در بلند مدت مفهومی عمیق از راهبری را اینچنین امتداد داده و تدقیق کرد.

اما آنچه در این مسیر تولید می گردد محدود به «مدل» نیست بلکه تراکمی از یک «زیرساخت راهبری» برای مدل تولید شده است. به عبارت دیگر، تنها هدف از پیگیری هر مسئله، حل خود آن مسئله نیست. بلکه رفتن به سمت حل جریانیِ عمیق ترین مسائل است که در یک حرکت تدریجی جمعی در حوزه های گوناگون گروه ها به سمت آن کشیده می شویم.

نکته دیگر در تفاوت عملیات حوزوی با دیگر عملیات ها، تفاوت تعامل «مردمی» و «نخبگانی» آن و نسبت چنین حرکتی با مفاهیمی چون «رسانه» و… است. عملیات ها در برهان محدود به هویت حاکمیتی نبوده و پروژه های تبلیغی، مردمی، نخبگانی و… نیز در هویت این مرکز می گنجند به شرط آن که «مسئله ای واقعی، به صورت دینی» حل شود. مثلا پروژه تبلیغی را گاه می توان به مثابه «پروژه ای اجرایی در یک محیط» تعریف کرد، و گاه به عنوان یک «پروژه تخصصی» که مسئله ای در عرصه تبلیغ را تحلیل و پیگیری کرده و با نسخه ای دینی حل می کند؛ که مورد اخیر در هویت برهان قرار میگیرد.

همچنین مسئله جایگاه نهاد روحانیت به تعریف جایگاه عملیاتی «علما» در طراحی دین برای نظامی اسلامی باز می گردد که خود نیاز به طراحی و اقامه به عنوان یک کلان‌پروژه (قیام لله) دارد.

۴- گروه محوری

نکته دیگر را می توان در اهمیت مسئله «گروه محوری» دانست. فرایند گام به گام علم و عمل در مسیر «عملیات دینی»، نیاز به انسانی جمعی دارد که به مثابه فردی واحد بتواند گام های علمی خود را به تحقق نزدیک کرده و برای گام های تحققی اش تلاش عمیق پژوهشی و علمی داشته باشد. این انسانِ جمعی از افرادی با علایق و استعدادهای مختلف پژوهشی و عملیاتی تشکیل می شود که «هویتی واحد عمیقاً در آنها نهادینه شده است». به گونه ای که تا مراحل پیشرفته ای از علم و عمل، کار یکدیگر را کاملاً تکمیل کرده و هویت واحد برهان را امتداد می دهند. یک گروه، تجلی «همکاری افراد مختلف» بر محور اشتراک یک عملیات یا «پروژه» نیست. بلکه هویتی واحد و به مثابه انسانی واحد است که در آن «عضوهای مختلف» آن انسان وظائف تخصصی تری بر عهده دارند. لذا طبعاً عنصر پژوهشی نتایج را در ۳۰% وقت مشترک با عنصر عملیاتی به اشتراک می گذارد و برعکس؛ و این پس از طی مقدمات گوناگون مشترک در مسیر رشد تحصیلی و علمی است.

طبعاً در حالت مطلوب، این گروه از هویت حوزوی صِرف نیز می تواند فراتر رفته و اعضای متخصص دانشگاهی و… داشته باشد. که این مدل مطلوب وحدت میان حوزه و دانشگاه است، به گونه ای که ترکیب هویتی یابند و نه صرفاً تلاقی هویتی بر سر «پروژه» های انقلاب.

با این اوصاف تولید «نیروی انسانی هم هویت در یک گروه» برای برهان بسیار اهمیت خواهد داشت و از ارکان تحقق مدل مطلوب حوزوی است. ایجاد «پیوستار نیروی انسانی» از دانشگاه تا حوزه و از تئوری پردازی حوزوی تا عملیات حوزوی به صورتی که نیروها از هم پراکنده و متمایز باشند، حداقل در فضای کنونی نیاز به چنین تکمله «گروه محوری» دارد تا نیروهای یک پیوستار از هم جدا نیافتند و در مسئله حقیقتاً واحدی سیر کنند. این پیوستار در فضای تشکیکی ای از گروه ها به مثابه کوچکترین واحد عملیات، تا دسته گروه ها و نهادهای مختلف، و سپس هویت های حاکم بر محیط های مختلف از چنین حرکتی قابل تعریف است، به گونه ای که گروه ها و نهادها به صورت همزمان در علم و عمل، و در هویت دانشگاهی و حوزوی دستی بر آتش داشته و نیروی انسانی هر محیط را نیز دارا باشند. اینگونه پیوستاری واقعی می تواند عملیاتی شده و در جهت گیری های کلان، قابلیت راهبری به دست راهبران میانی و راهبر اصلی پیدا می کند.

۵-مدل حمایت از گروه ها

مسئله بعدی، مدل مطلوب حمایت از نیروها خصوصاً با اقتضائات فضای حوزوی به عنوان مسئله ای داخلی است؛ و همچنین مدل مطلوب جذب مالی و حمایتی از بیرون به عنوان مسئله ای خارجی. دو مسئله بسیار پیچیده که هم انگیزه نیروها را مقدس نگه دارد و هم به جایگاه عملگری به عنوان «وارث انبیاء» ضربه نزند. جایگاهی که از افتخارات و همچنین ابزارهای جدی اعتمادزایی اش عدم درخواست اجرت است. برهان اذعان دارد که هنوز به مدل مطلوب دست نیافته، و فعلاً به صورت اقتضائی مدلی بر اساس «حمایت مالی متناسب با نیاز نیرو» در عین حفظ فضای جهادی و عدم ایجاد فضای «اجرت» تعریف نموده است. همچنین در جذب منابع مالی و حمایتی، مدل هایی از خیریه تا کار اقتصادی و سود سرمایه گذاری، و تا منابع و بودجه های پژوهشی دولتی و نه وابستگی کامل به نهاد خاص دولتی را متناسب با مؤلفه های فوق در سبد خود قرار داده است.