ما سعی کردیم الگوی راهبری اجتهادی فرآیند تحقق اسلام را بر اساس منطق هدایت تولید کنیم و در آن از مبانی فکری پشتیبان طرحمان -یعنی منطق هدایت و منطق مدیریت اسلامی- شروع کنیم و با امتداد آن مبانی، به گزاره های مرکزی و تصویر مفهومی طرح برسیم. در ادامه تلاش کردیم این مباحث را تا نظام برنامه های علمی و عملی امتداد دهیم و برنامه‌های علمی، عملیاتی، تهذیبی و پژوهشی را تبیین نمائیم. به قسمت هایی از این الگوی راهبری اجتهادی فرآیند تحقق اسلام اشاره می‌کنیم.
«حوزه‌های علمیّه، مرکز تعلیم اسلامند. اسلام فقط معرفت نیست، تعهّد به عمل و تحقّق احکام اسلام هم جزو اسلام است؛ یعنی یک وقت هست که ما اسلام را -که میخواهیم در حوزه یاد بگیریم- فقط عبارت می‌دانیم از اصول و فروع و اخلاق و همین‌هایی که هست… اینها را باید برویم در حوزه‌ی علمیّه یاد بگیریم. لکن این درست نیست؛ این بخشی از کار حوزه‌های علمیّه است؛ چرا؟ چون این بخشی از اسلام است؛ بخش دیگرِ اسلام عبارت است از محقّق کردنِ این حقایق در متن جامعه، در متن زندگی مردم، یعنی «هدایت»؛ …مگر شما نمی‌گویید: اَلعُلَماءُ وَرَثَهُ الاَنبیاء؟ علمای دین، ورثه‌ی انبیائند دیگر؛ اینجا مراد از علما، علمای دین هستند و اینها ورثه‌ی انبیائند. انبیا چه کاره بودند؟ [آیا] انبیا آمدند تا معارف دین را فقط بیان کنند یا نه، معارف دین را در جامعه محقّق کنند؟ حتماً این دوّمی‌است: لَقَد اَرسَلنا رُسُلَنا بِالبَیِّناتِ وَ اَنزَلنا مَعَهُمُ الکِتابَ وَ المیزانَ لِیَقومَ النّاسُ بِالقِسط. این «لِیَقومَ النّاسُ بِالقِسط» نشان میدهد که حضور انبیا برای «قیام به قسط» لازم است، یعنی رابطه هست بین حرکت انبیا و «قیام به قسط» در جامعه؛ … دین برای این است: ما اَرسَلنا مِن رَسولٍ اِلّا لِیُطاعَ بِاِذنِ الله؛ معنای «لِیُطاعَ» فقط این نیست که اگر گفت نماز بخوانید، نماز بخوانید؛ نه، [معنایش] اطاعت در همه‌ی امور زندگی [است]، یعنی حکمرانی. … امروز هم که بحمدالله نظام اسلامی‌به وجود آمده، تشکیل شده، ما منتظریم که دولت اسلامی‌به معنای واقعی و سپس جامعه‌ی اسلامی‌به معنای واقعی و سپس تمدّن اسلامی‌به معنای حقیقی به وجود بیاید، حوزه‌ی علمیّه مسئولیّت‌های متناسب با این کار بزرگ را دارد، باید انجام بدهد. … حوزه عبارت است از مرکزی که عالم دین پرورش میدهد، که عالِم دین آن کسی است که معارف دین را فرامی‌گیرد و برای تحقّق آن وارد میدان میشود.» (بیانات مقام معظم رهبری به طلاب، ۱۸/۲/۱۳۹۸)
لذا نقش فقیه آن نیست که صرفاً –در کنار صحنه یا دور از آن- حکمی‌را استنباط کرده و تحویل دهد. بلکه باید تا آخرین مراحل اجرایی شدنش روی زمین، آن را پیگیری کرده و فقه تحقق آن را نیز در صحنه پرفراز و نشیب واقع، هم استنباط و هم تا مرحله اجرا به ثمر رسانَد.
در این صحنه است که از یک طرف می‌فهمد کار با مجریان یعنی چه، چه مقدار باید حرف زد و چقدر از ابزارهای دیگر استفاده کرد، چطور به نیروی اجرایی فهماند و گفتمان ساخت و به انجام نسخه اسلام مجبورش کرد، درگیری واقعی با منافع عده‌ای و فائق آمدن بر آنها چگونه ممکن است؟ و…
از طرف دیگر، بتواند همه‌این ها را «از دین استخراج کرده» و «نظر اسلام» را «از روش و راهبرد اسلام» پیاده کند؛ راهبردی که ممکن است عمیقاً با ذهنیت‌های مستقل بشری متفاوت باشد. فقیه نباید هویت حوزوی خودش که «تحقق اسلام» است را فراموش کند؛ که‌این مهم، به پیوند عمیق و دقیق و «اجتهادی» با اسلام برای فهم سخن دین، آن هم مطابق خواست شارع برای «دوران امروز» نیاز دارد.
لذا هویت حوزه را می‌توان «اقامه مجتهدانه اسلام» دانست. که قاعدتاً با توجه به هویت حوزه، «راهبری حرکت» تا نقطه‌ی تحقق منظور است نه لزوماً تبدیل شدن به نیروی اجرایی برای تحقق گزاره.
پس از انقلاب اسلامی‌ملت ایران در یک حرکت جمعی، تصمیم به پذیرفتن مدیریت اسلام و پشتیبانی از آن گرفته است. اما اکنون پروسه‌ها و فرایندهای تحقق اسلامی‌سازی را به شکل مشخص و کار شده نداریم. نه در ابعاد حرکت اجتماع در ابرنظام‌ها از سیاست خارجی تا تعلیم و تربیت، و نه حتی در ابعاد حرکت‌های فردی مطابق نظر اسلام در این دوران. فلذا روند ها به گونه ای است که هنوز هم اگر کسی بخواهد در صحنه ی واقعی مدیریت و راهبری نظام نقش آفرینی جدی داشته باشد به صورت مشخص میتواند از مسیر دانشگاه و تحصیلات آکادمیک به این جایگاه دست پیدا کند.
به بیان دیگر طلاب علوم دینی قبل از اقامه انقلاب اسلامی‌توسط امام خمینی ره و تحقق «قیام ناس» مسیر و هویت مشخصی داشتند. علوم دینی را خوانده، مهذب و عالم شده، به تعلیم و تربیت این علوم می پرداختند. در آن زمان هم مردم و هم حاکمیت با پدیده ی حوزه و روحانیت نسبت مشخصی ایجاد میکرد. اما بعد از انقلاب اسلامی، طلاب علوم دینی با فرصت حاکمیت اسلام روبرو شدند، فلذا امکان ورود به جایگاه ها و مسئولیت هایی در کلان ساختارهای اجتماعی را پیدا کردند.
آن چیزی که موجب میشود ما مدعی بحران هویتی شویم این است که ما بعد از چهل سال هنوز نتوانستیم طراحی مشخصی برای روند علمی و تربیتی طلاب علوم دینی که میخواهند در کلان صحنه های سیاسی و اجتماعی نقش آفرینی کنند شکل بدهیم. نتیجه ی این امر این شده است که ما نتوانستیم کارخانه ای برای تولید طلاب تراز انقلاب اسلامی با توان فهم عمیقی از دین و راهبری و امامت صحنه های مختلف انقلاب اسلامی تاسیس کنیم و معدود روحانیون تراز انقلاب هم خروجی های مرسوم حوزه ی علمیه محسوب نمیشوند.
مطابق نصوص دینی، عمل به علم است که موجب «هدایت الهی» به سمت علوم جدید در مسیر درست خواهد شد. و عمل به ظنیات و غیر محکمات موجب گمراهی است. [۱]
عمل به علم نه تنها موجب توسعه و افزایش آن علم در مسیر درست می‌گردد؛ بلکه «فهم، بصیرت و حکمت» نسبت به علوم را نیز بالاتر خواهد برد. علم، اینجا لزوماً به معنای دانش(به معنای مصطلح آکادمیک) نیست. بلکه معرفت نفس، بصیرت عمیق، فهم اجرایی و حکمت و … نیز هست.
در مقابل اگر به علم عمل نشود، یا فراموش میشود یا موجب اضلال و اختلال فهم می شود به جای ارتقاء فهم. حداقل آن است که «عمل به علم برای پیشبرد آن» به عنوان یکی از شاهراه‌های معرفی شده توسط خداوند برای هدایت، باید مورد توجه قرار گیرد. علم غیر متصل به عمل، از صحنه حقیقی مورد ابتلا دور خواهد بود. مهم آن است که این علم به صحنه عمل برسد. اما اگر ادامه مسیر را به عده ای بسپاریم و صرف تولید علم را به عده ای دیگر، این علم توسعه نخواهد یافت. جدا از این که چنانچه خواهیم گفت تا اجرای آن توسط هویت عالِم پیگیری و راهبری نشود، «عملاً» هرگز به نقطه تحقق مطابق نظر نخواهد رسید.
اما باید توجه کرد که «عمل به ظنیات» و رها کردن طریق «محکمات» در اسلام بسیار مذموم است. لازم به ذکر نیست که جحد در مقابل علم و لوازم آن نیز اضلال را در پی خواهد داشت.
عمل به معنای «اجرای حکم در محل تحقق موضوع گزاره در خارج» است؛ اجرای علوم آلی، به استفاده آلی (یافتن موضوع گزاره در خارج و اجرای حکم) آنهاست. اجرای پاسخ به شبهات، به رساندن و نشاندن پاسخ در ذهن صاحبان شبهه است (یافتن موضوع گزاره در خارج و اجرای حکم). اجرای احکام در مورد «لزوم تعلّم چیزی» در تعلّم آن است. اجرای احکام مرتبط با نفس و اعمال فرد، به تحققش در فرد است. و اجرای علوم در مورد دیگران، «اقامه» آن متناسب با نقش حوزوی عالِم است.
علم در مقام عمل پدید می‌آید (در هم تنیدگی پیشرفت همزمان علم و عمل)
فرایند اجرا و عمل باعث هدایت الهی به سمت علوم جدید است. قالب‌های متعددی می‌توان برای این هدایت الهی در نظر گرفت، اعم از: تعمیق فهم از مسئله و لوازمش در صحنه عمل، و عرضه ی این مسائل جدید به نصوص، تعمیق فهم از متن و ارتباط گیری با آن و… .
در این سیر پیشرفت نه دست از اتصال مداوم با نصوص به عنوان یکی از جدی ترین منابع معرفت برداشته میشود و نه دست از اتصال با صحنه عمل به هر گزاره جدید که حاصل شود. کسب علم و مستند سازی آن با دقت نظرها و مسائل جدید، از «آیات[۲]» ممکن میشود که از مهمترین آیات نیز آیات کتاب الهی است.
لذا پیشرفت در مسیر هدایت با «گام»هایی تصویر می‌گردد که یک پا در علم و دین دارد و یک پا در عمل، که «قدم به قدم» فرد را به پیش می‌برد.
اول: عدم امکان برنامه ریزی جزئی بلند مدت و نقد این روش برنامه ریزی: خصوصاً در دوره کنونی که هنوز مسیر مشخصی برای شکل گیری امام و راهبر جامعه شکل نگرفته است، نمی‌توان از پیش و بدون حرکت «گام به گام» در مسیر علم و عمل، برنامه دقیق و تفصیلی برای هر فرد تصویر کرد. چرا که این برنامه ناظر به علومی باید طراحی شود که در گام‌های بعدی پس از عملیات به دست خواهد آمد.
دوم: هر فرد در بدو ورود به دوره تخصص، به تحصیل و عمل به لوازم محکمات و یقینیات خویش می‌پردازد. اما در هر شکی نیز یقینی وجود دارد: در دامنه شک، آنقدر همه اطراف دامنه شک را به صورت هم عرض تحصیل میکند تا به علم نسبت به بعضی موارد برسد. از این باب است که نگاه درجه دو به شدت برای حرکت در این مسیر کارساز خواهد بود و کمک میکند که کم کم دامنه ی شکیات محدد تر شده و به یقین تبدیل شود.
سوم: نتیجه آن که برنامه‌های هر فرد میتواند متفاوت گردد. تمرکز مدرسه علمیه باید بر «توجه دادن هر فرد به محکمات خودش و صادق کردن آن محکمات» باشد. همچنین کمک به افراد برای عمل به محکماتشان. مسیر هدایت الهی در صورت عمل به این علوم، تضمین شده است و نیازی به دغدغه بیرونی ندارد.
عموماً محکمات اولیه افرادی که در یک جامعه زیست میکنند مشترک بوده و لذا عمل به آن دوران «تحصیل غیر تخصصی» و مشترکی را رقم می‌زند. به تدریج در ادامه، علوم افراد متفاوت (عموماً به معنای متنافر) بوده و سیر هدایت، «تخصصی» خواهد شد. اهداف مختلف از درس‌های مشترک، و حتی درس‌ها و عملیات‌های غیر مشترک و… از این قبیل به آسانی در این مبنا ممکن و موجه خواهد بود.
این تفاوت‌های افراد، هویت سازی را نه روی قالب‌های اعتباری، بلکه بر روی «گروه‌های تشکیل شده بر پایه اشتراک مسیر هدایت» قرار میدهد و از این جا هویت گروهی به شدت در این طراحی مهم می‌گردد.
خداوند در صورت عمل به علم موجود، علم جدید را در قالبی ارائه خواهد کرد. در قالب یک استدلال عقلی، یا تعلم و اِخبار از استاد یا… . اما علوم مهم، ریشه‌ای و تصمیم ساز در زندگی انسان، نیاز به یقینی دارد که عمدتاً در قالب «تراکم آیات» ارائه می‌گردد و قابل تحصیل است.
انسآن‌ها در پارادایم موجود خود، به تدریج از نقطه‌ای ولو جزئی شروع به گرفتن نتایجی متفاوت میکنند. در یک روند تدریجی، پیوسته با توجه به آیات متعدد و همچنین کنار هم گذاری نتایج متفاوت و توجه به لوازم آنها، فضاهای ریشه‌ای تری واضح شده و از مسلّم تلقی شدن به خاطر پارادایم موجود، به در می‌آیند. در این وضوح با تراکم آیات است که فرد میتواند گام به گام تصمیم درست را بگیرد و «نظام اندیشه» و «پارادایم» جدید را بسازد.
ساختارهای متمرکز متصدی «تعیین» برنامه گروه ها (به عنوان کوچکترین واحد تشکیل دهنده فضای تخصصی)، و حتی «تنظیم» آنها با تصدی نقاط حساس بین گروه ها نیستند. بلکه موتور پیشران فضا، نوآوری ها و تلاش‌های خودِ صف است که ستاد را نیز به دنبالش خواهد کشید.
خدمات متمرکز به گروه ها عمدتاً ۱- از جنس «نظارت» است که گروهی از ارکان کلی فضا خارج نشود، اختلافات و درگیری ها که گاه در مسیر رقابت به وجود می‌آید به بهترین روش حل شود، گروهی به بیکارگی نیافتد، دچار آفات این مسیر (همچون غرور، شکاکیت، وادی‌های توهمی‌در مسئله سازی و…) نشود و… . ۲- همچنین از جنس تسهیل گری در مسیری است که گروه ها داخل فضا طی میکنند و پشتیبانی از ایده‌هایی که خود به پیش می‌برند. مثل تولید نهادهایی برای نشر و تبلیغ کارهای کیفی گروه ها، امتیازاتی برای همکاری بین گروهی، و… . طبیعتاً خدمات تسهیلی با مشورت جدی از خود گروه ها و متناسب با خود آنها طراحی می‌گردد.
طبیعتاً وقتی وظائف اجرایی ساختار تقریبا برداشته شده و عمده عملیات پیش برنده را صف انجام میدهد و حتی ساختارهای میان گروهی نیز به مثا به تعاون بین گروهی در استفاده از فرصت‌های مشترک به صف واگذار میشود، ساختارهای متمرکز ستادی متمرکز، بسیار تنُک خواهد شد.
طبعاً در این حالت به سعه صدر و آزادی دادن در چارچوب موسّع ارکان کلی فضای دوره تخصص نیاز است. همچنین کم کردن حاشیه ها و بی اخلاقی ها در رقابت‌های گروهی و…، تا تیغ نقد مصلحانه صف، اشتباهات دیگر گروه‌های صف را نقد زده و فضا رو به پیشرفت رود.
من باب مثال ستاد جنگهای نامنظم شهید چمران در مقابل ساختار کلاسیک ارتش، بسیار چابک تر و منعطف تر بود، به همین دلیل در شرایط مختلف قابلیت مانور بالایی داشت. ولی ساختار کلاسیک و عریض و طویل ارتش با آن سلسله مراتبش، در جنگهای چریکی و شهری، به شدت دست و پاگیر و ناکارآمد بود یا کمیته امداد امام خمینی را مقایسه کنید با گروه های جهادی. آن قدر ساختار کمیته امداد بزرگ شده است که کلی از درآمدهای آن صرف هزینه های جاری و حقوق افراد می شود و کلی از انرژی مدیران صرف بوروکراسی ها می شود. در نهایت هم افراد عامل چون کارمند هستند بسیاری از انگیزه های درونی محرومیت زدایی را ندارند. در حالی که گروه های جهادی نه تنها خودشان مئونه ای ندارند، بلکه درآمدزا هم هستند و بسیاری از پروژه ها را با حداقل هزینه و امکانات محقق میکنند.
چارت ترسیم شده در ساختار و توزیع وظایف، چیزی به جز ابزار رسیدن به کار نیست. لذا به شدت نسبت به توانایی افراد، کارهای موجود، اولویت‌های هر برهه زمانی و… منعطف و قابل تغییر است تا هرچه بهینه‌تر به انجام کار منجر شود.
به بیان دیگر با اینکه گروه ها از افرادی که محکمات نسبتا مشترک داشته اند تشکیل شده است، اما باز هم ساختار گروه نباید در حدی سخت و غیر منعطف شود که ویژگی ها، استعداد ها و سلایق مختلف اعضای گروه را فدای پایبندی به ساختار گروه نماید. بر اساس این اصل، برنامه‌های یک گروه هم لایه ای میشود. مثلا اگر گروهی از ۱۰ نفر تشکیل شود، در ۹۰ درصد برنامه‌ها ۳ نفر مشترکند، در ۷۰ درصد برنامه‌ها ۷ نفر مشترکند و در ۵۰ درصد برنامه‌ها تمامی افراد مشترک اند. این انعطفاف و لایه ای دیدن موجب میشود افراد گروه نیازهای واقعی خود را در گروه برطرف کنند فلذا ارتباط و وابستگی ایشان به گروه عمیق و اصیل باشد.
اقتضاء دوران ما این است که تکنولوژی ای برای تولید علم و تصمیم گیری آگاهانه و عمیق ایجاد کرد. این تکنولوژی تحصیل، «مدل تفکر تدریجی» است. یکی از آسیب های مهم مدرنیته سرعت و کمیت گرایی است. همین مسئله باعث شده تا در روندهای آموزشی، تفکر جایگاهش را به حفظ و انبارکردن اطلاعات دهد. نتیجه ی این رویه، نبود فهم عمیق نسبت به مسائل و در نتیجه ی آن مصرف کننده شدن افراد است. یعنی ما دیگر انسان های مولد نخواهیم داشت و جریان قاطبه مصرف کننده خواهند شد.
طلبه به تدریج با «ثبت و غافل نشدن» از نتایج پیشین تفکری اش میتواند گام به گام پیش رفته و به تفکر در فضاهای عمیق تر و ریشه‌ای تری وارد شود. یعنی این که به تدریج با پژوهش و تفکر تدریجی، بفهمیم دقیقاً چه موضوعاتی با مسئله ما درگیر است؟ چه زیرساخت‌هایی نیاز داریم و برویم کسب کنیم؛ و… کم کم یک نظام اندیشه ایجاد شود.
همچنین «تراکم» آیات که بالاترین ابزار یقین ساز است، با تدریج رخ میدهد، به شرط آن که در دیدن هر آیه جدید از آیات پیشین «غافل» نشده و قدرت ایجاد تراکم آیات داشته باشد. این تفکر تدریجی در طول مدت سیر «علم و عمل»، همراه طلبه خواهد بود و به عنوان اصلی ترین ابزار ساخت «نظام اندیشه و عقلانیت» صحیح برای او به کار خواهد آمد. لذا با توجه به نکاتی که در منطق هدایت بیان شد، نمی‌توان توصیه کرد طلبه مدتی را صرفاً درس «بخواند و تلقی کند»، و سپس آن را کنار گذاشته و به تفکر و تولید روی آورد.
باید توجه کرد که مطابق اصل عمل به علوم، تفکر و تولید علم در مسیر تحصیل «محتوای آموزشی را نیز تعیین میکند». گزاره حاصل از تراکم آیات میتواند حاکی از وجوب تحصیل یک علم جدید یا عدم نیاز به تحصیل علم دیگری باشد که مسیر تحصیل را در ادامه تغییر داده و تعیین کند.
تفکر تدریجی برای عدم غفلت از آیات و ایجاد تراکم آیات، همچنین تفکر در لوازم دانسته ها و تولید نظام اندیشه، خود به خود رفتن به سمت نوشتن و پژوهش را ایجاد میکند.
افراد یا با «مسئله» وارد حوزه میشوند که جست و جوی راه حل، آنان را به حوزه کشانده است؛ و یا مسئله ندارند که دغدغه «پیگیری عمل به علم» برای آنان مسئله خواهد ساخت. این مسئله ها موضوعیت داشته و ساختارها و واحدهای درسی، نسبت به حلّ آن طریقیت دارند. طلبه در مسیر حل مسئله، طی طریق میکند و هم مسئله و هم راه حل ها را تعمیق میکند؛ و با تفکر تدریجی از جستجوی حل عمیق یک مسئله به لایه‌های عمیق تر اندیشه میرسد. البته چه بسا مسئله اش را نیز در این مسیر بارها عوض کند و دغدغه‌های عمیق خود را که ناخودآگاه در امثال این مسئله جلوه کرده بود، بازیابد و پیگیری کند. اگر درس ها در دوره تخصصی محور شود، علم‌های بی عمل وارد خواهد شد. متاسفانه آنچیزی که ملاحظه میشود این است که حتی طلاب پیش رو و پیشتاز هم رویه شان این است که در کلاس فقه جزوه ی فقه خود را تکمیل کنند و در کلاس اصول جزوه ی اصول خود را و هکذا، و متاسفانه بدین گونه نیستند که با مسائل علمی خود چه محتوایی و چه روشی زیست کنند و از بستر کلاس ها و مباحثات و مطالعات مختلف برای پیش بردن حل مسئله ی خود بهره ببرند.
این نکته، تکثر مسیر ها و تاکید بر هویت «گروه طبیعی و حقیقی» به جای هویت‌هایی همچون «دوره» را نتیجه میدهد. گروه ها خود متناسب با مسیرشان طراحی درسی نیز میکنند؛ که البته مورد مشورت جدی مشاوران و مدرسه قرار می‌گیرد.
سیر مقالات و نگاشته ها و عملیات‌های هر گروه در مسیر انتخاب یک نظام اندیشه و نظری اجتهادی در مورد راه حل ها و مسئله ها و اولویت بندی آنهاست. صِرف تقریر درس خارج، خروجی مناسبی برای دوره تخصصی نیست. طی مسیر در رساندن اجتهادی مسائل به پاسخ ها، آن هم اجتهادی که عمیقاً مبانی خود را انتخاب کرده باشد خروجی است.
پیشرفت در مسیر فهم و عمل، با بارورتر کردن عقلانیت و نظام اندیشه انجام میشود. پیوسته گروه، عقلانیت خود را «در طول مسیر عمل» قوی تر میکند و مسائل بعدی را عمیق تر و سریع تر حل میکند.
منظور از عقلانیت و نظام اندیشه، صرفاً دانش‌های دینی بنیادین نیست. بلکه دین در لایه راهبردی و گام‌های پیش رو به صورت واقعی سخن می‌گوید و عقلانیت اجرا و راهبری دینی در صحنه تبدیل به «تجربه» فهم دینی خواهد شد که نیازمند «مستند سازی، بحث و تدقیق» است و آن را عقلانیت می‌نامیم. شاید بتوان گفت بحث مدیریت دانش که تلاشی برای مستندسازی و بازآوری و بازتحلیل اطلاعات و طبقه بندی و اولویت بندی آنها میباشد تلاشی است در راستای ارتقاء عقلانیت.
علاوه بر مباحث محتوایی که قسمت عمده ی عقلانیت یا نظام اندیشه ی دینی را تشکیل میدهد، اصول و روش هایی که از آنها در فرآیند ها استفاده میشود هم ذیل عقلانیت دسته بندی میشود.
از اولین محکماتی که در مواجهه با معارف دینی وجود دارد، «خواندن یک دور قرآن کریم» است که نه برای هر مسلمان، بلکه بر هر کسی که بخواهد در مورد حقیقت اسلام قضاوت کند واجب است. خواندن به معنای «فهم ارتباطی از اولین لایه عرفی معنای متن قرآن» است که اصطلاحاً آن را «تدبر درون سوره‌ای و بین سوره‌ای» می‌نامیم. مطابق یکی از اصول نظام اندیشه دینی که حاصل بیانات متراکم روایی و قرآنی است، معصومین ع ثقلی موازی قرآن بوده و قرآن ناطقند؛ لذا تمام رفتارها و بیاناتشان که حاصل عقلانیت آن بزرگواران است، مطابق قرآن و ذیل آن است. هر سخنی که معصوم ع می‌گوید گویا در آن موقعیت اگر قرآن به نطق در می‌آمد چنین می‌گفت. لذا عملاً رفتارها و بیانات معصومین ع را می‌توان «اجرای قرآن» دانست. و لذا بررسی نحوه سیاستگذاری و رفتار ائمه ع ذیل قرآن و مستند سازی آن به این کتاب، میتواند ابزار آشنایی کارآمدی برای یادگیری اجرای قرآن باشد؛ که مطابق پیش فرض اول، همان وظیفه ورثه انبیاء است.
لذا اجرا و اقامه قرآن مرادف اجرای اسلام است و روایات و رفتارهای معصومین ع ، صورت مجسم چنین اجرایی است. گویا قرآن در موقعیت معصوم ع ایراد سخن و انجام عمل کرده است. این نوع نگرش به جایگاه قرآن و روایات را «ذیلیت روایات نسبت به قرآن» می‌نامیم که بسیار به نظام اندیشه و همچنین روند تحصیلی جهت میدهد.
«ارتباط کاملاً عمیق و اجتهادی با دین» در کنارِ «درگیری کامل با صحنه و پیگیری عمل به گزاره‌های تولید شده»، به صورت توأمان در این طرح موضوعیت دار و محوری هستند. هر دو نیز مورد تدقیق، گفتگو و بررسی قرار می‌گیرند تا تبدیل به «نرم افزار موجود در کل فضای علمی» برای حل دینی مسائل انقلاب اسلامی‌گردند. درگیر شدن در تمام این جبهه ها طبیعتاً از یک انسان بر نمی‌آید. در حالی که این جبهه ها مطابق منطق «علم و عمل»، به صورت پلکانی به یکدیگر وابسته اند. راه حلّ این مهم در «کار گروهی و جمعی» است به طوری که هویت این گروه واقعی بوده و «انسانی برآیند» با نظام اندیشه واحد حاکم بر آن که هویت سازی میکند، و همچنین با استعدادها و توانایی‌های گوناگون که در اعضای گروه توزیع شده.
مطابق اصل صف محوری و تنُک بودن ساختارهای مرکزی در مدیریت اسلامی، عمده عضویت ها و جذب افراد به «هویت» گروه ها در فراز و نشیب سیر پیشرفت علم و عمل رخ میدهد. فقط باید در گروه ها به تشکیل عمیق هویت واحد توجه جدی گردد و این به مثابه گفتمان فضا شود.
بدین گونه، گروه قاعدتاً کوچکترین واحد تشکیل دهنده یک دوره تخصصی است.
در گروه، صرفاً کارها هدف نیست. بلکه نیروی انسانی نیز از مهمترین اهداف است. اصلی ترین عامل همکاری نه صرفاً دستور پذیری یا جایگاه ساختاری یا وجه مالی است، بلکه نصب چنان هویت و نظام اندیشه‌ای است که بر سر نسخه پیشنهادی آن بتوانند به تفاهم رسیده و به صورت یدی واحد کار کنند.
در دوره تخصصی به التزام عمق مورد نیاز، هویت‌های عمیقی در نحوه تحول و پاسخگویی به مسائل نظام و اجرا و تحقق آن و… باید به وجود آید و سپس تقسیم وظائف میان استعدادهای متفاوت از تبلیغ تا تئوری و راهبری و … مطابق این «حرفِ تولید شده» انجام شود. اما هر کدام از اعضا چه در فرایند جذب و چه در ادامه، قسمت زیادی از عقلانیت گروه را باید عمیقاً دریافت کند، حداقل تا جایی که تمایز آن با کارهای غیر مشابه دیگر را دریافت کرده و با این کار همکاری کند.
راهبری حوزه تحولی به معنای راهبر بودن تمام افراد با تمام استعدادها نیست. بلکه گروه ها و هویت ها، می‌توانند بر اساس «حرف تولید شده از دین» آرایشی از نیروهای انسانی مطابق استعدادها ایجاد کنند از نظری تا عملی و تبلیغی و … که دامنه اش حتی ممکن است پس از مدتی به بیرون از فضای حوزوی نیز کشیده شود. مهم این است که این مدل ها در فضایی کم حاشیه و سالم، بر سر «اقامه دین در مسائل انقلاب اسلامی» رقابت کنند.
برخی افراد عملی عملی اند و برخی علمی علمی. باید برنامه ریزی به نحوی صورت گیرد که هر کدام در جای خودشان قرار بگیرند، هر چند که هیچ یک نباید در یک زمینه ضعیف و سست بار بیایند. هم آدم علمی علمی باید کارهایی در زمینه ی عملیات انجام دهد تا فهم مشترکی برایش بوجود بیاید، هم آدم عملی عملی باید در زمینه ی تحصیلی و حتی پژوهشی حداقل هایی را انجام دهد تا هویت علمی و طلبگی خود را از دست ندهد. البته در آوردن این پیوستار نیروی انسانی کار سخت و طاقت فرسایی است که الحمدلله میتوانیم ادعا کنیم تا حد خوبی در پروژه ی مدرسه ی شهید چمران و همچنین پروژه ی پیاده کردن مدل امام و امت در مساجد توانستیم آن را پیش ببریم.
یک گروه بودن به معنای مشترک بودن همه برنامه‌های افراد نیست. در مراحل مختلف رشد یک گروه یا هویت، میزان متفاوتی از برنامه‌های مشترک نیاز است. کارها نیز طبعاً تقسیم شده و حتی ممکن است هر کسی در راستای هویت گروه و در راستای تحقق هدف آن، کار مستقلی را در قسمتی از وقت شروع کند.
طبعاً این نکته در طراحی برنامه‌های مشترک بسیار تاثیرگذار است به نحوی که فعالیت‌های مستقل افراد نیز حتی الامکان بیرون از هویت واحد قرار نگیرد.
یکی از موانع اصلی در مسیر طراحی نظام های آموزشی، پیش فرضهای حاکم بر اذهان طراحان نظام های آموزشی است. پیش فرضهایی که اغلب به هیچ مبنای متقن و محکمی هم اتصال ندارند. برای تحول بنیادین، این پیش فرضها را کنار می گذاریم و با توجه به اهداف (مثلا تربیت راهبری که بتواند بر اساس دین راهبری کند) و بر اساس محکمات، دست به طراحی و اجرا می زنیم. در مسیر عمل به محکمات، از یک سو افراد به تندروی نمی‌افتند چون یقین را پیروی میکنند و با مشورت ها و… لوازم یقینیات و دامنه‌های مشکوک را به خوبی تمییز می‌دهند. از سوی دیگر نیز ساختارها و برنامه‌های ناهمخوان با یقینیات را کنار خواهند زد.
به نظر میرسد طراحی متمرکز برای همه اعضا و همه گروه ها در برنامه‌های علمی، کلاس ها، عملیات و… بلندتر از قد فکری خاصی را تحمل نمی‌کند در حالی که گروه ها نیاز به قدهای فکری و بازوهای عملیاتی بلندی دارند.
اگر هم برنامه‌ای به نحو تسهیل گرانه برای گروه ها طراحی شد، گروه‌هایی که در مسیر علم و عمل خود از آن استفاده میکنند با توجه به رفع آفاتی همچون اهمال کاری، حتماً در آن شرکت خواهند کرد.
البته طبیعتاً این نافی حداقل برنامه‌های اجباری مشترک جهت حفظ حداقل هویت مشترک در کل فضا نیست.
یک حرکت وسیع در جهت فقه تحقق، نیاز به ظرف های وسیعی هم دارد. زمانی که می گوییم همان کسی که نظریه می دهد، خودش باید در دل اجرا هم باشد و ساختارها را راهبری کند، باید آن قدر از جهت شخصیتی رشد کرده باشد که آمادگی مواجهه با پیچیدگی های اجتماعی و راهبردی موجود را داشته باشد.
هویت جمعی، نیاز به «سلوک جمعی» و تشکیل فضای اخوت اسلامی نیز دارد. استفاده از ابزارهایی همچون تواصی، برنامه ریزی سلوکی، و… متناسب چنین جمعی است. چه بسیار جلسات همفکری برای مرور محکمات و لوازم آن و کمک به عمل کردن به آنها انجام شد تا علاوه بر افزایش دقت، قدرت سلوک هر فرد نیز مضاعف گردد.
جدا از معنای مصطلح سلوک که در عرض دیگر حوزه‌های علم و عمل قرار می گیرد، می‌توان مفهوم جامع سلوک (فرایند هدایت شدن) را نیز تعریف کرد: «پیشرفت در مسیر عمل به علم و در نتیجه، کسب علم جدید (که خداوند تضمین کرده) و همین طور گام به گام جلو رفتن در مسیر هدایت». سلوک در متن قرآنی به عنوان چارچوب اسلام، عمدتاً از این جنس بوده و در تار و پود عمل به وظائف گوناگون در زندگی، و در جهاد روز و مناجات شب سالک مجاهد رخ میدهد.
به عبارت دیگر: به همه علوم باید عمل کرد. عمل گاهی مربوط به درون نفس فرد می شود که سلوک مصطلح را تشکیل می دهد، و گاهی به بیرون نفس مربوط می شود که پیگیری آن، اثرات بسیاری در نفس سالک دارد و تربیت نفس اصلی در این تکاپو رخ می دهد.
طبعاً وقتی عملیات واقعی است و هویت نیز عمیق و مستند به دین، نسبت حرکت کاملاً با فضای عینیت انقلاب اسلامی و تحول مطلوب مطابق نظر اسلام در آن روشن خواهد بود و پیوسته عمیقتر نیز می گردد. در سیر تفکر تدریجی میان علم و عمل، اندیشیدن در مورد عینیت انقلاب اسلامی پیوسته عمیقتر خواهد شد تا نقاط مناسب برای شروع «عملیات در راستای آرمان‌های انقلاب اسلامی»، از دین استنباط و اجرا گردد. برای رسیدن به این مرحله، نسبت به نقشه کلان حرکت انقلاب اسلامی، هویت انقلاب اسلامی، و… به تدریج درک عمیق و طراحی ایجاد میشود، که این مسئله های راهبری است. راهبر کسی است که در فرایند پیگیری تحقق، «به اینگونه مسائل و تأثیرات آن در حرکت انقلاب» میاندیشد.
رهبری سال‌هاست که از حوزه، نقشه ای برای پیشرفت و پاسخ به سوالات فوق الذکر را طلب کرده‌اند که به دلیل نرسیدن، آن را به الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت سپردند که آن نیز متحمل شکست شد.
وقتی گروهی میخواهد در زمین انقلاب اسلامی عرصه ای را راهبری کند، یا باید طرحی راهبردی برای کل صحنه های انقلاب اسلامی متخذ از دین داشته باشد و نسبت عرصه ی خود را با آن مشخص کند (امر دشواری که سال ها حوزه از طراحی آن سر باز زده است) یا با نقشه ها و طراحی های موجود توسط ولی امر مثل ۵ مرحله ی تمدن سازی اسلامی و بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی نسبتی مشخص بگیرد.
در دوران کنونی، برای طی مسیر از دامنه‌های شک به سمت یقین در نظام اندیشه و ایجاد تحول، طبیعتاً نیاز به بررسی های درجه دو با دامنه های نسبتاً وسیع، بررسی سیر تغییر مکاتب مختلف علمی و تحولی، و… از این قبیل است که نگاه های درجه دو و کلان نگر به بررسی های جزئی از ابزارهای آن هستند. نگاه های نظام مند، منسجم، نسبتاً همه جانبه، قبل از نگاه های جزئی در فروعات ریز یک مکتب نیاز است و به کار برگزیدن آن می آید. زیرا کار با جزئیات یک نظام به معنای پذیرفتن آن است.
برای مثال یکی از امور تاثیرگذار، «فهرست تخصص ها» و افرازهای علمی ناشی از آن است که پذیرفتن آن تقسیم، قدرت تفکر در مورد بسیاری از راهبردهای میان رشته ای اسلام را می گیرد، و بلکه اساساً رشته و تخصص به گونه دیگری باید تعریف شود تا اندیشه عمیق در پاسخگویی به مسائل انقلاب اسلامی و اجرای آن، هرچه بهینه تر رخ دهد.
یکی از آسیبهای مهم دوره مدرن، نگاه اتمیستی به پدیده ها در عالم بوده و هست. نگاهی که در نتیجه ی آن، تمام سیستم ها و ساختارها و حتی علوم تجزیه شده و گسستی بزرگ در ارکان تمدنی پدید آمده است. برای مثال، آنچه در گذشته به عنوان حکیم بود و مجموعه ای از فقه و طب و علوم را می دانست و با آن حکم می کرد، تبدیل شد به پزشک فوق تخصص دست یا چشم که تنها همین پدیده ی جزئی را می بیند و تحلیل می کند. حتی ارتباط آن را با دیگر پدیده ها نمی فهمد و نمی‌توان د تحلیل کند. این اتفاق در فقه هم به مرور رخ داد. یعنی فقیه آن قدر جزء نگر و تخصصی گرا شد، که دیگر نگاه کلامی، تاریخی، فلسفی، عرفانی و … حذف شد و عملا اصول حاکم بر تمام روند فقهی شد. آن هم اصولی که با همان نگاه جزء نگر طراحی شده بود. نه اصول و فقه مقاصدی و مصالح نگر.
در مقابل این آسیب، نگاهی جدید که برگرفته از ساختارهای سنتی بود، شکل گرفت که در مدل های آموزشی نوین دنیا به آن ترکیب گرایی می گویند. یعنی شما برای اینکه بتوانی نگاه جامع داشته باشی، باید با پدیده ها ترکیبی برخورد کنی.
اول از همه ساختار گروه باید ترکیبی باشد. ترکیبی از توانایی های مختلف و استعدادهای متفاوت در گروه! در عملیات نمی شود این کار را کرد. آدمهای عملیات باید برای آن کار باشند و توانش را داشته باشند. ولی در گروه میشود آدمهای نظری نظری و آدمهای عملی عملی و آدمهایی بین این دو طیف را کنار هم جمع کرد و از برآیند حرکت اینها علم و عمل را محقق کرد. این ترکیب سازنده است.
در نتیجه ی این ترکیب، ترکیبی از پروژه های نظری و عملی تجمیع شد. پروژه هایی که از قبل شروع شده بود و در شکل جدید، گروه یک حرکت هم افزا را رقم زد.
پروژه مجتمع آموزشی شهید چمران و حرکت اجتماعی چمرانیها، مسجد ساعت، مسجد ۵تن آل عبا و مسجد امام حسین ع از یک طرف فضاهای عملی بودند که فرصت مطالعه ی عملیات و راهبری را به گروه میدادند، از طرف دیگر مطالعات نظری در حوزه ی قرآن و روش استظهار، الگوریتم اجتهاد، اصولنا و روش شناسی فقه نظام، ابزارهای لازم برای تولید علم را پدید می آوردند.
در مدل «طی مسیر علم و عمل به صورت گروهی»، چند نکته اساسی وجود دارد:
انسآن‌ها هم متفاوتند و استعدادها، سلایق و علایق مختلفی در مورد نوع کارشان دارند. بعضی نظری تر و بعضی عملی تر هستند. درون یک گروه درگیر نظر تا عملیات، توزیع مناسبی از انسان‌های عملی تا نظری می‌توانند قرار گیرند تا این گروه فرایند هدایت را به خوبی طی کند.
همچنین تجربه نشان داده ارتباط نیروی انسانی متخصص بسیار سخت است. در گروه به صورت طولانی مدت، عقلانیت واحدی بر فضای افراد نصب میشود و درون آن عقلانیت «تشکیل گروه» می‌دهند و توان گفتگو هم پیدا میکنند اما اگر افراد خارج از یک گروه زیست بکنند، احتمال اتصالشان بهینه شان به یکدیگر به شدت پایین می آید زیرا هر کدام دغدغه ها و فهم ها و نظام اندیشه ی مخصوص به خود را شکل داده اند.
لذا گروه ها هرچه واقعی تر شده و هر گروه کم کم بر روی یک «عقلانیت واحد» و شاید به معناهای مختلفی «مکتب و مسیر واحد» اجماع میکند که این مسیر و عقلانیت واحد، حاصل زیست و مباحثات طولانی مدت و تعدیل و جذب نیرو در گروه در فرایند تعیین مسیر گروه و طی آن در مسائل مختلف عملیات گروه است. نه به این معنا که انسآن‌ها عیناً یکی شوند، بلکه به این معنا که باید به تدریج، عمیقاً متعلق به یک عقلانیت واحد(شاید حتی برایند عقلانیت افراد، به شرطی که بتوانند با هم کار کنند) شوند و این عقلانیت با استعدادهای گوناگونی که در گروه هست توانایی‌های خود را به عنوان یک «انسان برآیند» توسعه دهد.
همچنین گروه از اول تا آخرش را نمی‌تواند در ابتدا ببندد. در فضای ابهام کنونی در مورد تحول حوزه، با نظر یک یا چند کارشناس هم نمی‌توان کل مسیر را تعریف کرد. بهترین تکنولوژی این است که: در طی مسیر تولید علم و عمل، عقلانیت و مسیر تعیین شود.
کلاس ها و روند تحصیل علم هم از جمله چیزهایی است که با روند علم و عمل، پیوسته ویرایش میشود. مجموع این فضا کمک میکند تا طلاب کم کم وارد فضای فیش نویسی و پژوهش شوند. در نظر ما پژوهش حاصل فرآیند تفکر تدریجی بر روی مسائل است.
باید توجه کرد که نمی‌توان درون یک گروه واحد به بلوغ کامل عقلانیت رسید، بلکه پس از یکی دو نسل از چنین فعالیت‌های گروهی اجتهادی، «فضای حوزه» به بلوغ خود میرسد تا نسل‌های بعد در فضایی شکل گرفته، «اقامه اجتهادی اسلام» را در نقش «راهبران واقعی در راه اجرای دین»، انجام دهند.
قابل توجه این که صحنه‌های تبلیغ مردمی و نخبگانی نیز در این قالب تخصصی هستند، اما به عنوان یک «کار تخصصی» تا نسخه اسلام را برای تبلیغ، راهبری صحنه تبلیغ، نقش نهادهای تاسیسی اسلام در آن و… «مجتهدانه اجرا کنند».
بر این اساس به نظر میرسد عملیات مطلوب در دل خود گام های زیر را دارد.
رصد و شناخت عرصه از منظر راهبر و امام. وقتی طلاب با یک عرصه روبرو میشوند اگر در پی راهبری و امامت آن صحنه باشند باید ایده های اصلی تحولی و راهبری آن عرصه را شناخته و با هر کدام در فضای علمی و تئوریک خود نسبت مشخصی بگیرند.
در کنار رصد و شناخت صحنه، ارتباط گیری و تعامل با بازیگران اصلی صحنه بسیار مهم و حیاتی است. برای اینکه این ارتباط به درستی شکل بگیرد نیاز است مقدماتی طی شود تا بازیگران اصلی شما را به عنوان نقش آفرین آن صحنه به شمار بیارند.
به موازات این فرآیند باید تلاش شود تا نیروی انسانی طلبگی مورد نیاز جذب شوند و با سرعت فرآیند آشنایی ایشان با صحنه و بازیگردانان آن طی شود.
اما مهمترین قسمت عملیات، طراحی نقشه ای راهبردی از متن دین برای مسائل شناسایی شده ی عرصه است. به بیان دیگر طلاب با هویت طلبگی خود باید از وجه امتیاز خود که دسترسی به نصوص دینی است تمام استفاده را برده و طرحی عملیاتی در اندازند و میدان بازی را ترسیم کنند. این مهم بدون اتصال عمیق به متون دینی محقق نمیشود.
چنان که گفته شد، انعطاف برنامه‌ها کاملاً به رسمیت شناخته شده است فلذا در زیر تنها گام‌های پیشنهادی برای سه سال اول ارائه میشود. حرکت از آنچه مشخص است شروع میشود تا در ادامه، خداوند به سمت امتداد مسیر هدایت فرماید. لذا گام‌های پیشنهادی که عمدتاً محکمات مشترک اولیه را تشکیل میدهد متذکر شده و ادامه سیر پیشرفت در «اقامه مجتهدانه دین» را به روشن شدن در همان زمان متناسب با خود طلاب و گروهشان، وا می‌گذاریم.
عمده محکماتی که در ابتدای کار با توجه به فضای پیش فرض دوم وجود دارد، «ارتباط عمیق، تدریجی و مستمر با نصوص» و «رصد ایده‌های موجود در دامنه مورد تردید برای تعیین مسیر» است. البته قرار نیست لزوماً با دیدن نظرات دیگر به راحتی یقین حاصل شود. بلکه‌این مهم در سیر «هضم نظرات» در نظام اندیشه حاصل از نصوص و آیات آفاق و انفس، و تفکر تدریجی بر آیات الهی رخ میدهد.
باید به این نکته هم توجه کرد که برخی از مباحث از باب تکمیل دوره ی سطح در برنامه قرار داده شده اند، و در حالت ایده آل دروس تخصص محسوب نمیشوند. یعنی به دلیل کم کاری های طلاب یا ضعف ساختارها این برنامه‌ها در سطح انجام نشده است و از آنجایی که برنامه‌های محکمی می‌باشند حتما باید به صورت جدی به آنها پرداخته شود. در یک تعریف از حالت مطلوب، می‌توان گفت: در خصوص گزاره هایی که عمل به آنها از جنس «تعلّم» است، دوره سطح، دوران عمل به محکمات مشترک میان همه طلاب است؛ و دوره تخصص، دوران عمل به محکمات از جایی است که سیر هدایت افراد با یکدیگر متفاوت (تخصصی) می شود.
[۱] در این زمینه توسط افراد گروه مقاله ای تنظیم شده است که به صورت مفصل و مستند به روند هدایت خدای متعال پرداخته شده است.
[۲] منظور از آیات در اینجا هر نشانه ای است که کمک می کند به اینکه انسان در معرفتش عمیق تر شود و مسیرش را دقیق تر بیابد. در واقع مجموعه ای از فلش ها هستند که هر قدر زیاد تر باشند، نقشه ی راه روشن تری خواهیم داشت.
[۳] هر آنچه که برای فرد یا افراد یقینی است و برای شروع عمل می توان به آن تکیه کرد. مثلا اینکه یک مسلمان (نه طلبه) یقین دارد که یک دور قرآن را باید بخواند و فهم کند.
دوره پیشرفته مربی قرآنی 
